Dr. Ahmet Yarız, koronavirüs salgınının Türkiye iktisadı üzerine tesirlerini anlatan değerli bir yazı kaleme aldı. Yarız, Son kırk yılda yaşanan çok sayıda ekonomik ve siyasal buhranların kazandırdığı dayanıklılık ve tecrübenin memleketimiz için çok kıymetli fırsatlar oluşturduğu söyledi.
İşte Yarız’ın o yazısı;
Haber7.com’un 29 Nisan 2020 tarihli nüshasında ve “Corona günleri şahsî ve kurumsal iktisadımızı ne kadar etkileyecek” başlıklı metnimiz yayınlandığında, salgın dünyada ve memleketimizde tesirlerini ağır bir biçimde hissettirmekteydi.
Aradan geçen iki aylık vade içerisinde salgının hem dünyada hem de devletimizde tesirleri göreli olarak azaldı. Kişisel, toplumsal ve ekonomik hayat olağana yahut moda deyimle yeni olağana dönüş sürecinde iken salgında 2. dalga yahut yeni bir salgın söylemleri gündemde konum almaya başladı.
Salgının insan, topluluk ve ekonomik hayata tesirleri şimdi tam olarak ortadan kalkmamış iken 2. dalga yahut yeni bir salgın kaygısının gerçekleşmemesini dileyelim. Birinci metnimizde salgına karşı alınacak ferdi, kurumsal ve kamusal önlemler 3T (Tedbir-Takdir-Tevekkül) ile simgeleştirilmiş idi (1) . Aradan geçen süreçte bu simgelere 3S (Sabır-Sabır-Sabır) ve 3S (Sabrın Sonu Selâmettir) olmak üzere iki küme simge daha ek ederek metnimize başlayalım.
Salgının başlangıcından itibaren tüm dünyada ve memleketimizde insan, topluluk, toplumsal hayat, ticaret, iktisat vb. meydanlarında tarihte görülmedik sınırlamalar, kısıtlamalar ve yasaklamalar konulurken hayatın taban seviyede olsa da kesintiye uğramadan devam etmesine yönelik çok sayıda önlemler alındı. Bu metnimizde; alınan önlemlerin makro ekonomik göstergelerde ürettiği sonuçlar ve yılın kalan periyoduna ait beklentiler ele alınmaktadır.
29 Nisan 2020 tarihli metnimizde salgın sürecini; özellikleri, tesirleri, alınacak önlemleri ve vakit boyutunu dikkate alarak Kısa Vade, Orta Vade ve Uzun Vade olarak üç farklı başlıkta tanımlamıştık. Bu başlıkları 1.Aşama, 2.Aşama ve 3.Aşama formunda tabir etmekte mümkündür.
Kısa Vade (1.Aşama): Salgının denetim altına alındığı anonsu resmi makamlar tarafından yapılmış olmakla birlikte tekrarlama riskine yönelik net bir açıklama şimdi ilan edilmediği için birinci metnimizde 0-3 ay aralığında olabileceğini tabir ettiğimiz bu periyodun tamamlandığı ve Orta Vadenin(2.Aşamanın) başında olduğumuz umumî kabul görmektedir. Bu periyodun öncelikli ve neredeyse tek amacı; birey, aile, kurumlar ve devlet olarak kalıcı hasar almadan geçilmesidir. Orta Vade (2. Aşama): 1. aşamanın tamamlanmasından itibaren 3- 9 ay aralığında bir devir alabileceğini tabir ettiğimiz bu aşama Mart 2021’e kadar sürebilecektir. Ayrıntılı bir hasar tespit çalışmasının akabinde tedavi programı, rehabilitasyon ve restorasyon faaliyetleri bu devrin en değerli ve öncelikli faaliyetleridir. Uzun Vade (3.Aşama): Toplumsal ve ekonomik faaliyetlerin süratli bir formda Covid-19 öncesi seviyeye yaklaştığı devir olup ne kadar süreceği küresel politik ve finansal konjonktür ile devletlerin kendi dinamiklerine nazaran farklılık gösterebilecektir. Devletimiz için bu vadenin 2021 sonunu aşabileceği bedellendirilmektedir.
Salgın başlangıcında devletler, temel kişisi gereksinimlerin karşılanması, ekonomik hayatın devamı, üretim ve tedarik zincirinde kesinti olmadan 2.Aşama ve 3.Aşamaya salimen geçiş için nakit yardımlar, finansmana (krediye) erişimin kolaylaştırılması ve maliyetinin düşürülmesi ile vergi ertelemeleri üzere bütçe açıklarının artmasına, kamu borç yükününü ağırlaşmasına ve mali genişlemeye neden olan tedbirler almıştır. Alınan tedbirlerin devlet ekonomileri üzerinde en süratli ve en olumsuz tesirleri bütçe istikrarı ve kamu borçluluk seviyelerinde görülmüş, süreç içinde kamu gelirleri dramatik biçimde azalırken sarfiyatlar süratli bir biçimde artmış, doğal olarak bütçe açıkları ve finansman muhtaçlığı büyümüştür. Artan açığın finansmanında kamu borçlanmasına yük verilirken birtakım gelişmiş memleketlerde merkez bankası kaynakları da kullanılmıştır. Sonuç olarak kamunun borçluluk orantıları süratle yükselmiş ve merkez bankalarının bilançoları büyümüştür.
Memleketimiz ile birlikte başta ABD, Avrupa Birliği, gelişmiş devletler ile birlikte çok sayıda devlet yukarıda tabir edilen tedbirleri içeren çok sayıda ekonomik paket açıklamıştır. Dünya iktisadına ve finansal sistemine cihet veren en tesirli kurum FED bu mevzuda öncülük yapmış, bilançosunu kısa vakitte 4 Trilyon USD’den 10 Trilyon USD’ye büyüteceğini ilan etmiştir. Yenide bilanço büyüklüğü 7 Trilyon USD’ye ulaşmıştır.
Devletimizde açıklanan ekonomik paketlerin aktüeldeki fiyatının 250 Milyar TL’yi aştığı ve ürettiği ekonomik gücün çarpan tesiriyle 600 Milyar TL’ye ulaştığı söz edilmiştir.
Orta Vadeye (2.Aşama) geçişin başlangıcında olduğumuz bugünlerde temel makro ekonomik göstergelerde şimdiki durum ve yıl sonu beklentileri aşağıda söz nokta almaktadır:
GSYH ve Büyüme: Iktisatta canlılık geçen yılın 2. yarısından itibaren hızlanmış, GSYH üçüncü çeyrekte % 1 ve dördüncü çeyrekte % 6 büyürken birinci iki çeyrekteki küçülme nedeniyle yılın tamamındaki büyüme % 0,9 olmuştur. Covid-19’un toplumsal ve ekonomik hayata tesirleri Mart ayının ortasından itibaren hissedilmeye başlanmış, Nisan ayında en şiddetli seviyeye yükselmiş ve Mayıs ayında göreli olarak azalmıştır. Iktisatta büyüme trendinin yeni yılda devam etmesi, yılın birinci çeyreğinde salgın tesirlerinin şimdi hissedilmemesi ve 2019 Yılının birinci iki çeyreğindeki düşük baz tesiri nedeniyle 2020’nin birinci çeyreğinde % 4,5 üzere dikkat cazip bir büyüme performansı ortaya çıkmıştır. Yılın 2. çeyreği sona ererken salgının tesirleri azalmaya başlamış ve ekonomik canlanma Nisan ayına nazaran artmış iken 2. dalga yahut yeni bir salgın tehditleri gündemde hudutlu olsa da bölge almaya başlamıştır. Bu faktörler yılın kalan kısmındaki ekonomik büyümeyi aşağı istikametli baskılayabilecektir. Öte yandan dünyanın gelişmiş ve gelişen ekonomileri için ekonomik beklentiler tarihte görülmemiş seviyede küçülmeye işret etmektedir. Bu bağlamda milletlerarası kurumlar Türkiye iktisadının 2020 yılında % – 4 – % 8 üzere epey geniş bir aralıkta küçülmeye maruz kalabileceği yanında değerlendirmeler yayınlamıştır. Milletlerarası kurumların bu beklentilerine karşın, memleketimizin dünyanın öteki memleketlerine nazaran daha iyi bir büyüme nispeti yakalayabileceğini ve sürpriz bir performans gösterebileceğini düşünmekteyiz.
Pahalılık 2018 yılında % 20,3 orantısındaki yüksek seviyelerinden süratli bir gerileme göstermiş ve geçtiğimiz yılı % 11 ile tamamlamıştır. Salgın devrinde yaşanan gelişmelerin tesiriyle pahalılık Mayıs ayında % 1,36 ve yılın birinci beş ayında yekun % 4,57 (geçen yıl tıpkı devir % 4,99) olurken yıllık bedel ise % 11,39’a yükselmiştir. Döviz fiyatları, besin ve sıhhat fiyatlarındaki artışlar ilk beş aydaki pahalılığı besleyen gelişmelerdir. Bu yılın Temmuz ve Ekim ayı pahalılık nispetleri 2020 yılı pahalılığında belirleyici olacaktır. Çünkü geçen yılın pahalılık stokunda (Temmuz ayında % 1,36 ve Ekim ayında % 2 olmak üzere) % 4’e yakın ve hayli yüksek bir orantı bulunmaktadır. Yıllık pahalılık hesabında geçen yıla ilişkin yüksek nispetlerin hesaplamadan çıkması ve 2020 yılı Temmuz ve Ekim ayında daha düşük seviyelerde oluşabilecek orantıların hesaplamaya girmesi ile pahalılık aşağı cepheli olacaktır. Yıl içinde süreksiz bir artış gerçekleşse bile azalan trend ile pahalılığın yıl ahir % 10 civarına gerilemesi beklenmektedir.
2019 yılını % 13 ile tamamlayan işsizlik, nispeti en son donenin açıklandığı Mart ayına kadar ılımlı bir seyir izlemiş ve sonlu bir artışla % 13,2’ye yükselmiştir. Olguların yayınlama takvimi nedeniyle salgının negatif tesirleri şimdi işsizlik orantılarına yansımamıştır. Fakat GSYH ve Büyüme kısmında tabir edilen gelişmelerin işsizliği direkt etkileyeceği dikkate alındığında işsizliğin Nisandan itibaren yükselişe geçmesi kaçınılmazdır. Öte yandan salgın devrinde istihdama yönelik düzenleme ve sınırlamaların işsizlik orantılarını aşağıya çekebilme ihtimali göz arkası edilmemeli ve salgın devrinde öbür memleketlerde görülen yüksek oranlı sıçramalar beklenmemelidir. Yıl içinde daha yüksek orantılara ulaşmakla birlikte yıl sonunun % 14 – % 16 aralığında gerçekleşmesi beklenmektedir.
Dış Ticaret ve Ödemeler Istikrarı: Geçtiğimiz yıl; Dış Ticaret Istikrarı -29 Milyar USD, İhracatın ithalatı karşılama orantısı %86, Cari Süreçler Istikrarı (Uzun yıllar sonra birinci kez) + 8 Milyar USD ve Cari Süreçler Dengesi/GSYH % +1,1 ile tamamlanmıştır. Geçen yılın devamı olarak 2020 birinci çeyrek büyüme açısından yukarı istikametli bir performans gösterirken dış ticaret istikrarı ve ödemeler istikrarında ise aşağı taraflı tesirler üretti. Ocak-Nisan 2020 periyodunda dış ticaret açığı – 17,5 Milyar USD (geçen yıl tıpkı devir 8,7 Milyar USD) ve ihracatın ithalatı karşılama orantısı % 75 (geçen yıl birebir devir % 87), Cari Süreçler Istikrarı -12,8 Milyar USD (geçen yıl 0,9 Milyar USD) olarak gerçekleşmiştir. Yurt dışından anamal girişlerinin azalması nedeniyle açığın finansmanında yüklü olarak rezervler kullanılmıştır. 2020 sonu için öngörüde bulunmanın zorluklarına karşın iddialarımız aşağıdaki formdadır: İhracat 160 Milyar USD, İthalat 200 Milyar USD, Dış Ticaret Dengesi -40 Milyar USD, Cari Süreçler Istikrarı -30 Milyar USD ve Cari Süreçler Dengesi/GSYH % -4.
Bütçe Istikrarı: 2018 yılında -49 Milyar TL ve geçen yıl -73 Milyar TL olarak gerçekleşen bütçe istikrarı 2020 yılında ise -139 Milyar TL olarak hedeflenmiştir. Bütçe istikrarı salgın tesirlerinin hissedilmeye başlandığı Mart ayında -44 Milyar TL ve Nisan ayında -43 Milyar TL olmak üzere iki ayda -87 Milyar TL’ye ulaşmıştır. Mayıs ayında toparlanma tesirleriyle bütçe istikrarı -17 Milyar TL’ye gerilerken Ocak-Mayıs devri için -90 Milyar TL’ye ulaşmıştır (Geçen yıl -66 Milyar TL). Ekonomik ve siyasal konjonktürde fevkalâde bir gelişmeme olmaması, birinci yarıya nazaran ekonomik canlılığın artması ve 2. dalga ihtimalinin azalmasına bağlı olarak bütçe dengesinin +/- % 10 sapma ile -180 Milyar TL civarında ve Bütçe Dengesi/GSYH’nın ise % -5 civarında (geçen yıl % -2,9) oluşabileceği kestirim edilmektedir.
Kamu Borçluluk Seviyesi: 2019 olgularına nazaran Kamu Brüt Borç Stoku (KBBS) 1,5 Trilyon TL ve KBBS/GSYH orantısı % 34 seviyesindedir. Bu orantı bir çok gelişmiş memleket ve birebir kategoride mekan aldığımız devletlere nazaran epey düşüktür. Salgın sürecinde bütçe açıkları ve açıklanan ekonomik paketlerin finansmanı için borçlanmaya yük verilmesi ile KBBS yükselmektedir. Gelgelelim bu artışlar ile 2020 ahir KBBS 2 Trilyon TL’ye ve KBBS/GSYH % 42 civarında bir nispete yükselse dahi gelişmiş devletler ve birebir ekonomik kümedeki memleketlerin Covid-19 öncesindeki orantılarına nazaran çok daha düşük bir seviyededir.
Sair: Ekonomik aktiviteyi ölçmek gayesiyle kullanılan çok sayıda gösterge (kapasite tasarruf orantısı, bankacılık dalı kredi seviyesi, karşılıksız çek ve protestolu senetlerin orantısı, konut ve otomotiv satışları, satın alma başkanları endeksi vb.) Nisan ayında toparlanmanın başladığına işaret etmektedir.
Sonuç olarak Covid-19 sürecinin Orta Vadenin (2.Aşamanın) başlangıcında olduğumuz bugünlerde Nisan ayında en berbatın görüldüğü ve dip seviyelerden yukarı istikametli bir çıkışın yaşandığı bir ivme yakalanmış durumdadır.
Bu gelişmelere ek olarak; salgının küresel üretim ve tedarik zinciri ve alışkanlıklarında esaslı değişimlere neden olabilmesi ihtimali, memleketimizin üretim gücü ve kapasitesi ile Avrupa pazarına yakınlık avantajı, genç nüfusumuz, iç talep potansiyeli, son kırk yılda yaşanan çok sayıda ekonomik ve siyasal buhranların kazandırdığı dayanıklılık ve tecrübenin memleketimiz için çok kıymetli fırsatlar oluşturduğu düşülmektedir. Bütün bu hususları birlikte değerlendirildiğinde devletimiz salgını sair memleketlere nazaran daha aza hasarla atlatabilecek ve gelecekte değerli fırsatları yakalayabilecektir.
Haber7
